هورمون محرک فولیکول (FSH) چیست و عملکرد آن چگونه است؟

هورمون محرک فولیکول (FSH) هورمونی است که با تأثیر بر عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها، نقش مهمی در رشد و تولید مثل جنسی دارد. این دارو در کنار هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH) اثربخشی دارد.

هورمون محرک فولیکول (FSH) چیست؟

هورمون محرک فولیکول (FSH) هورمونی است که از غده هیپوفیز ساخته و آزاد می‌شود که در رشد و تولید مثل جنسی نقش دارد و بر عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها تأثیر می‌گذارد.

برخلاف نام آن، هورمون محرک فولیکول به‌طور مستقیم بر فولیکول‌های مو یا رشد مو تأثیر نمی‌گذارد؛ بلکه گروه خاصی از هورمون‌ها به نام آندروژن‌ها روی رشد مو تأثیر می‌گذارند. نام‌گذاری FSH به‌دلیل تأثیر آن بر فولیکول‌های تخمدان است.

هورمون‌ها، مواد شیمیایی هستند که عملکردهای مختلف بدن را با انتقال پیام از طریق خون به اندام‌ها، ماهیچه‌ها و دیگر بافت‌ها هماهنگ می‌کنند. این سیگنال‌ها به بدن می‌گویند که چه کاری را در چه زمانی باید انجام دهد.

عملکرد هورمون محرک فولیکول (FSH) چیست؟

هورمون محرک فولیکول هورمون مهمی است که بر اساس نوع اندام‌های جنسی (گناد) و سن فرد، عملکردهای مختلفی دارد.

عملکرد FSH در رشد جنین

در سه ماهه دوم و سوم بارداری (به‌ترتیب از هفته 13 تا پایان هفته 26 و هفته 27 تا پایان بارداری)، غده هیپوفیز جنین FSH و هورمون لوتئین‌کننده (LH) ترشح می‌کند.

این سطوح هورمونی در اواسط بارداری به اوج خود می‌رسد، زیرا اولین فولیکول تخمدان یا لوله اسپرم‌ساز (لوله‌های پیچ خورده درون بیضه‌ها) در جنین بالغ می‌شود.

عملکرد FSH در دوران بلوغ

سطح FSH به‌طور معمول در کودکان پایین است. با نزدیک شدن به بلوغ (معمولاً بین 10 تا 14 سالگی)، هیپوتالاموس هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) تولید می‌کند که باعث تحریک FSH و LH می‌شود. این تغییرات باعث شروع بلوغ و رشد جنسی می‌شود.

در پسران یا مردان (AMAB)، FSH و LH با هم کار می‌کنند تا بیضه‌ها شروع به تولید تستوسترون کنند. این هورمون، باعث بروز تغییرات فیزیکی دوران بلوغ (مانند رشد موهای بدن و بم شدن صدا) و تولید اسپرم می‌شود.

در دختران یا زنان نیز (AFAB)، FSH و LH تخمدان‌ها را تحریک می‌کنند تا شروع به تولید استروژن کنند. این هورمون باعث بروز تغییرات فیزیکی دوران بلوغ مانند رشد پستان‌ها و شروع قاعدگی می‌شود.

عملکرد FSH در افرادی که در دوره قاعدگی خود قرار دارند (AFAB)

برای افرادی که AFAB در چرخه قاعدگی خود هستند، عملکرد اصلی FSH به تنظیم چرخه قاعدگی کمک می‌کند. به‌طور ویژه، FSH فولیکول‌های روی تخمدان را تحریک می‌کند تا رشد کنند و تخمک‌ها را برای تخمک‌گذاری آماده کنند. با افزایش اندازه فولیکول‌ها، ترشح استروژن شروع و سطح پروژسترون در خون کاهش می‌یابد.

تخمک‌گذاری مرحله‌ای از چرخه قاعدگی است و حدوداً در روز 14 سیکل قاعدگی 28 روزه رخ می‌دهد. تخمک‌گذاری به معنی آزاد شدن تخمک از تخمدان است.

هر ماه، بین روزهای شش و چهاردهم چرخه قاعدگی، FSH باعث می‌شود فولیکول‌های یکی از تخمدان‌ها شروع به بلوغ کنند. با این حال، در روزهای 10 تا 14، تنها یکی از فولیکول‌های در حال رشد، یک تخمک کاملاً بالغ را تشکیل می‌دهد. تقریباً در روز چهاردهم چرخه قاعدگی، افزایش ناگهانی LH باعث می‌شود فولیکول بالغ پاره شود و تخمک آن آزاد شود (تخمک‌گذاری).

پس از تخمک‌گذاری، فولیکول پاره شده جسم زرد (یک غده درون‌ریز موقت) را تشکیل می‌دهد که سطوح بالایی از پروژسترون تولید می‌کند. پروژسترون آزاد شدن FSH را متوقف می‌کند و به آماده‌سازی پوشش رحم برای بارداری کمک می‌کند.

تخمک سفر پنج روزه خود را از طریق لوله فالوپ به‌سمت رحم آغاز می‌کند. در این مرحله، اگر یک اسپرم با موفقیت تخمک را بارور کند، باعث بارداری می‌شود. اگر لقاح اتفاق نیفتد، در پایان چرخه جسم زرد تجزیه می‌شود. سپس تولید پروژسترون کاهش می‌یابد و چرخه قاعدگی بعدی شروع می‌شود و پریودی اتفاق می‌افتد تا زمانی که سطح FSH دوباره شروع به افزایش می‌کند.

عملکرد FSH در مردان (AMAB)

این هورمون برای مردان یا افراد AMAB، FSH تولید اسپرم را تحریک می‌کند. در همکاری با تستوسترون داخل بیضه‌ها، که توسط LH تحریک می‌شود، FSH همچنین تولید اسپرم را حفظ می‌کند.

چه چیزی باعث تولید FSH می‌شود؟

یک سیستم بازخورد پیچیده از هورمون‌ها به نام محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گنادال سطح FSH را تنظیم می‌کند. اگر هر یک از غدد یا اندام‌های این سیستم به‌درستی کار نکند، باعث ایجاد سطوح غیر طبیعی هورمون‌های درگیر در سیستم تولید مثل می‌شود.

برای شروع، هیپوتالاموس هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) را ترشح می‌کند که غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا هورمون محرک فولیکول (FSH) و همچنین هورمون لوتئین‌کننده (LH) گنادوتروپین‌ها را آزاد کند. هیپوتالاموس GnRH را در پالس‌ها آزاد می‌کند (انفجارهای کوچک و کوتاه)، با فرکانس‌های پالس پایین تولید FSH بیشتری را تحریک می‌کنند و فرکانس‌های پالس بالا باعث تولید LH بیشتر می‌شوند.

FSH و LH آزاد شده از طریق جریان خون عبور می‌کنند و سپس به گیرنده‌های موجود در بیضه‌ها یا تخمدان‌ها (غدد جنسی) متصل می‌شوند. به این ترتیب FSH همراه با LH می‌تواند عملکرد بیضه‌ها و تخمدان‌ها را کنترل کند.

در عوض، هورمون‌هایی که بیضه‌ها یا تخمدان‌ها ترشح می‌کنند، میزان GnRH هیپوتالاموس را کنترل می‌کنند و چرخه را دوباره آغاز می‌کنند. با این حال، مقادیر مختلف برخی از هورمون‌ها در این سیستم به‌طور متفاوتی بر ترشح هورمون‌های دیگر تأثیر می‌گذارد.

به‌عنوان مثال، در افراد AFAB، استروژن به‌روش‌های مختلفی بر سطوح آزادسازی FSH تأثیر می‌گذارد. قرار گرفتن به‌صورت مداوم در معرض استروژن (طولانی‌مدت) باعث مهار آزاد شدن FSH می‌شود، در حالی که افزایش سطح استروژن، که به‌طور معمول پیش از تخمک‌گذاری اتفاق می‌افتد، غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا سطوح گنادوتروپین‌ها (FSH و LH) را افزایش دهد. پروژسترون فرکانس ترشح GnRH را در هیپوتالاموس کاهش داده اما پاسخ گنادوتروپین به GnRH را افزایش می‌دهد. 

در افراد AMAB، هورمون اینهیبین B، که سلول‌های بیضه آزاد می‌کنند، ترشح FSH را به‌عنوان بخشی از چرخه‌ی بازخورد، متوقف می‌کند.

 به‌طور مجدد، بروز هر گونه اختلال یا مشکل در این زنجیره آزادسازی هورمون باعث کمبود هورمون‌های جنسی می‌شود. این امر از رشد طبیعی جنسی در کودکان و عملکرد طبیعی بیضه‌ها یا تخمدان‌ها در بزرگسالان جلوگیری می‌کند.

سطوح طبیعی FSH چیست؟

سطوح طبیعی هورمون محرک فولیکول (FSH) بر اساس سن و اندام جنسی متفاوت است. همچنین بهتر است به یاد داشته‌باشید که سنجش محدوده طبیعی سطوح FSH می‌تواند از آزمایشگاهی به آزمایشگاه دیگر متفاوت باشد. همیشه باید در گزارش‌های آزمایش خون، به محدوده طبیعی آزمایشگاه توجه شود. در صورت داشتن هرگونه سؤال درباره نتایج آزمایش، حتماً از پزشک خود بپرسید.

سطوح نرمال FSH برای مردان (AMAB)

به‌طور کلی، سطوح طبیعی FSH برای مردان یا افراد AMAB به‌صورت زیر است:

• قبل از بلوغ: 0 تا 5.0 میلی واحد بین المللی در هر میلی‌لیتر (mIU/mL).
• در دوران بلوغ: 0.3 تا 10.0 mIU/mL.
• بزرگسالان: 1.5 تا 12.4 mIU/mL.

سطوح نرمال FSH در زنان (AFAB)

به‌طور کلی، سطوح طبیعی FSH برای زنان یا افراد AFAB به‌صورت زیر است:

• قبل از بلوغ: 0 تا 4.0 mIU/mL.
• در دوران بلوغ: 0.3 تا 10.0 mIU/mL.
• افراد پریود: 4.7 تا 21.5 mIU/mL.
• بعد از یائسگی: 25.8 تا 134.8 mIU/mL.

سطح طبیعی FSH برای باردار شدن چقدر است؟

زمان انجام آزمایش FSH برای تعیین جنبه‌های باروری پراهمیت است. برای افرادی که در دوره قاعدگی خود هستند، سطوح FSH در هر روز از چرخه قاعدگی، متفاوت است. برای انجام آزمایش اولیه باروری، باید آزمایش خون FSH در روز سوم از دوره قاعدگی انجام شود (روز اول، روز شروع قاعدگی در نظر گرفته‌می‌شود).

مطالعه‌ای بر سطوح FSH در روز سوم دوره قاعدگی و نتایج لقاح آزمایشگاهی (IVF) انجام شد که نشان داد افرادی که سطح FSH آنها در روز سوم کمتر از 15 میلی واحد بین‌المللی در هر میلی‌لیتر (mIU/mL) است، در مقایسه با افرادی که سطح FSH آنها بین 15 mIU/ml تا 24.9 mIU/ml ، برای انجام IVF شانس بیشتری در باردار شدن دارند. همچنین در این مطالعه مشخص شد افرادی که سطح FSH آنها بیشتر از 25 mIU/ml است، میزان بارداری در هر بار تلاش حتی می‌تواند کمتر نیز باشد.

به یاد داشته‌باشید که عوامل مختلفی بر باروری تأثیر می‌گذارند و سطح FSH، تنها عامل تعیین‌کننده نیست. در صورت داشتن هرگونه سؤال درباره باروری و باردار شدن، از پزشک عمومی یا متخصص باروری بپرسید.

چه عارضه‌هایی با افزایش سطح FSH مرتبط است؟

در بیشتر موارد، سطوح بالاتر از حد طبیعی هورمون محرک فولیکول (FSH) نشانه وجود مشکل در تخمدان‌ها یا بیضه‌ها (گنادها) است.

اگر غدد جنسی نتوانند استروژن، تستوسترون و یا اینهیبین کافی تولید کنند، چرخه بازخورد صحیح تولید FSH از غده هیپوفیز از بین می‌رود و سطح FSH و LH هر دو افزایش می‌یابد. این وضعیت هیپرگنادوتروپیک هیپوگنادیسم یا هیپوگنادیسم اولیه نامیده می‌شود و با نارسایی اولیه تخمدان (POI) یا نارسایی بیضه همراه است.

هیپوگنادیسم اولیه می‌تواند مادرزادی یا اکتسابی باشد.

اشکال مادرزادی هیپوگنادیسم اولیه شامل موارد زیر است:

• سندرم کلاین فلتر در افراد AMAB.
• سندرم ترنر در افراد AFAB.
• سندرم عدم حساسیت آندروژن.
• کمبود برخی آنزیم‌ها (عارضه بسیار نادر).

شرایط و عارضه‌هایی که می‌توانند باعث ایجاد هیپوگنادیسم اولیه اکتسابی شوند شامل موارد زیر هستند:

• مسمومیت غدد جنسی، که می‌تواند با انجام پرتودرمانی یا شیمی درمانی ایجاد شود.
• بروز عارضه یا آسیب به تخمدان‌ها یا بیضه‌ها.
• با افزایش سن، هورمون‌های جنسی نیز کاهش می‌یابند.
• برخی بیماری‌های خودایمنی.
• عفونت‌هایی مانند اوریون.

در موارد بسیار نادر، بیماری‌های مربوط به غده هیپوفیز در افراد AFAB می‌توانند سطح FSH را افزایش دهند. این مورد می‌تواند بر چرخه بازخورد طبیعی غلبه کند و در برخی موارد می‌تواند باعث ایجاد سندرم تحریک‌پذیر تخمدان نیز شود که باعث بزرگ شدن تخمدان‌ها و تجمع احتمالی خطرناک مایع در شکم می‌شود.

در افراد AFAB به‌طور طبیعی سطوح FSH در طول یائسگی افزایش می‌یابد که مسئله‌ای طبیعی است.

در کودکان، افزایش سطوح FSH و LH بیش از اندازه انتظار بر اساس سن (علاوه بر ایجاد خصوصیات جنسی ثانویه) نشانه‌ی بلوغ زودرس است که در کودکان AFAB بسیار شایع‌تر از کودکان AMAB است. چنانچه این علائم، قبل از 9 سالگی در کودکان AFAB و قبل از 10 سالگی در کودکان AMAB شروع شوند، بلوغ زودرس در نظر گرفته‌می‌شود.

چه شرایطی با سطوح پایین FSH مرتبط است؟

سطوح پایین‌تر از حد طبیعی FSH معمولاً باعث رشد ناقص در دوران بلوغ می‌شود که عملکرد ضعیف تخمدان‌ها یا بیضه‌ها در بزرگسالان را شامل می‌شود و می‌تواند باعث ناباروری شود. این وضعیت هیپوگنادوتروپیک هیپوگنادیسم نامیده شده و معمولاً به‌دلیل مشکلات غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس ایجاد می‌شود.

مشکلات غده هیپوفیز که می‌توانند باعث کاهش سطح FSH شود

کم‌کاری هیپوفیز نوعی بیماری نادری است که در آن کمبود یک یا چند یا همه هورمون‌هایی وجود دارد که غده هیپوفیز را می‌سازند. بنابراین، هیپوفیز به‌طور بالقوه می‌تواند باعث ایجاد کمبود FSH شود.

اگرچه این عارضه نادر است، اما بسیاری از شرایط و عارضه‌ها می‌توانند باعث بروز کم‌کاری هیپوفیز شوند. به‌طور کلی، این سه عامل اصلی می‌توانند باعث کم‌کاری هیپوفیز شوند:

• فشار به غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس.
• آسیبی به هیپوفیز یا هیپوتالاموس.

بیماری نادری که می‌تواند باعث کم کاری هیپوفیز شود

یکی از شایع‌ترین علل کم کاری هیپوفیز اولیه، آدنوم هیپوفیز است. اگر آدنوم اندازه خاصی داشته‌باشد یا در حال رشد باشد، می‌تواند به غده هیپوفیز فشار بیاورد یا ورود جریان خون به آن را مسدود کند.

مشکلات مرتبط با هیپوتالاموس که می‌توانند باعث کاهش سطح FSH شوند

سندرم کالمن، نوعی بیماری ارثی است که در آن هیپوتالاموس به‌اندازه کافی هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) تولید نمی‌کند. بدون GnRH کافی، سطوح پایین FSH و سطوح پایین هورمون‌های جنسی ایجاد می‌شود. بدون درمان، فرد مبتلا به سندرم کالمن وارد سن بلوغ نمی‌شود و نمی‌تواند از طریق تولید مثل، فرزندان بیولوژیکی داشته‌باشد.

علائم سطوح غیر طبیعی FSH چیست؟

به‌جز سطوح غیرطبیعی FSH در بچه‌ها که می‌تواند باعث بلوغ زودرس شود، سطوح غیر طبیعی FSH (خیلی زیاد یا خیلی کم) معمولاً نشان‌دهنده ابتلا به هیپوگنادیسم هستند. هیپوگنادیسم زمانی اتفاق می‌افتد که غدد جنسی (بیضه‌ها یا تخمدان‌ها) هورمون‌های جنسی کمی تولید کنند.

سطوح پایین‌تر از حد طبیعی FSH به‌دلیل مشکل هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز مستقیماً باعث هیپوگنادیسم می‌شود. اما سطوح بالاتر از حد نرمال FSH معمولاً نشانه یا عارضه جانبی هیپوگنادیسم است که از غدد جنسی منشأ می‌گیرد.

این مورد به این دلیل ایجاد می‌شود که عدم تولید هورمون جنسی توسط غدد جنسی (اغلب به‌دلیل نوعی آسیب) باعث می‌شود غده هیپوفیز FSH اضافی را برای تحریک تولید هورمون جنسی بیشتر آزاد کند. در این مورد، FSH اثر طبیعی خود را ندارد؛ زیرا مشکلی در بافت غدد جنسی وجود دارد که به‌طور معمول هورمون‌های جنسی را می‌سازد.

علائم هیپوگنادیسم در هر سن و جنس متفاوت است.

علائم هیپوگنادیسم در نوزادان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• آلت تناسلی کوچک غیر طبیعی (میکروپنیس).
• عدم تشکیل بیضه‌ها (کریپتورکیدیسم).

علائم هیپوگنادیسم در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• عدم رشد سینه در دختران یا کودکان AFAB در دوران بلوغ.
• عدم قاعدگی (آمنوره) یا تأخیر در قاعدگی.
• عدم بزرگی بیضه در پسران یا کودکان AMAB.
• عدم جهش رشد در دوران بلوغ.

علائم ابتلا به هیپوگنادیسم در مردان یا بزرگسالان AMAB شامل موارد زیر است:

• از دست دادن میل به رابطه جنسی.
• خستگی.
• ناباروری، احتمالاً به‌دلیل کمبود اسپرم (آزواسپرمی).
• اختلال در نعوظ.
• بزرگ شدن سینه (ژنیکوماستی).
• از دست دادن توان عضلانی.
• داشتن موهای کمتر در صورت یا بدن.

علائم ابتلا به هیپوگنادیسم در زنان یا بزرگسالان AFAB شامل موارد زیر است:

• از دست دادن میل به رابطه جنسی.
• خستگی.
• ناباروری، احتمالاً به‌دلیل مشکلات مربوط به تخمک‌گذاری.
• گرگرفتگی.
• قاعدگی نامنظم یا عدم شروع قاعدگی.
• ریزش موهای ناحیه تناسلی.

چه آزمایشی سطح FSH را اندازه گیری می‌کند؟

پزشک می‌تواند سطح هورمون محرک فولیکول (FSH) را از طریق آزمایش خون بررسی کند که از طریق نمونه‌گیری خون به‌صورت وریدی انجام‌می‌شود.

پزشکان آزمایش خون FSH را به‌دلایل مختلفی تجویز می‌کند و ممکن است آزمایش‌های خون هورمونی اضافی را نیز برای کمک به تشخیص یا رد بیماری‌هایی، از جمله موارد زیر، تجویز کنند:

• هورمون لوتئینه کننده (LH).
• تستوسترون.
• استرادیول و یا پروژسترون.

به‌طور کلی، این آزمایش‌ها می‌توانند در زمینه‌های زیر کمک‌کننده باشند:

• تشخیص علت ناباروری.
• تشخیص بیماری‌های مرتبط با اختلال عملکرد تخمدان‌ها یا بیضه‌ها.
• کمک به تشخیص شرایط هیپوفیز یا هیپوتالاموس، که می‌تواند بر تولید FSH تأثیر بگذارد.

به‌طور خاص، برای افراد AFAB، آزمایش خون FSH می‌تواند اطلاعاتی را در مورد موارد زیر ارائه دهد:

• بررسی بی نظمی‌های قاعدگی (قاعدگی نامنظم).
• پیش بینی اینکه چه زمانی فرد به یائسگی می‌رسد.

برای افراد AMAB، انجام آزمایش خون FSH می‌تواند به تعیین دلیل تعداد کم اسپرم‌ها کمک کند.

برای کودکان، پزشکان از آزمایش خون FSH و LH برای کمک به تشخیص بلوغ دیررس یا زودرس استفاده می‌کنند.

چه زمانی باید در مورد سطح FSH خود به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت بروز علائم هیپوگنادیسم، لازم است با پزشک تماس گرفته شود.

چنانچه کودک زودتر یا دیرتر از حد انتظار وارد بلوغ شده‌است، باید به پزشک مراجعه شود. پزشک ممکن است چند آزمایش خون ساده تجویز کند تا سطح FSH را برسی نمایند.

در صورت وجود اختلال در بارداری، باید با پزشک یا متخصص باروری صحبت شود. بسیاری از عوامل، از جمله سطح FSH، می‌توانند در ناباروری نقش داشته‌باشند.