تفسیر نتایج آزمایش PSA - بررسی آنتی ژن اختصاصی پروستات

در این مقاله قصد داریم به بررسی و تفسیر نتایج آزمایش PSA و اتفاقاتی که ممکن است در این آزمایش رخ دهد بپردازیم. به علاوه خلاصه ای از اهمیت آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA) نیز بیان و اهمیت آن در تشخیص و درمان بیماری‌های پروستات بررسی خواهد شد.

معرفی آزمایش PSA

آزمایش PSA یک آزمایش خون است که در آن میزان آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA) در خون بررسی می شود. پروستات غده ای است که جزئی از سیستم تولید مثل مردان است و در پایین مثانه قرار دارد. غده پروستات مایعاتی تولید می کند که بخشی از مایع منی را تشکیل می دهد.

آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA) پروتئینی است که توسط بافت پروستات تولید می شود. به طور معمول سطح طبیعی PSA در خون مردان بالای 50 سال بین 0 تا 4ng/ml می باشد. آزمایش PSA برای غربالگری سرطان پروستات و همچنین پیگیری بیماران مبتلا به سرطان پروستات انجام می شود.

توضیح سطوح PSA و آزمایش آن

آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA) نوعی پروتئین طبیعی است که در غده پروستات ساخته می شود. آزمایش برای بررسی افزایش سطح PSA می تواند یک ابزار مفید، اما ناقص، در غربالگری سرطان پروستات باشد.

سطح PSA می تواند در طول زندگی فرد، تغییر کند. نتایج افزایش سطح PSA نمی تواند به تنهایی ابتلا به سرطان پروستات را تایید کند، اما می تواند نشان دهنده نیاز به انجام آزمایش  های بیشتر باشد. اندازه گیری سطح PSA همچنین به بررسی زمان ابتلا به سرطان پروستات و بررسی پاسخ دهی به درمان ها کمک می کند.

این مقاله به بررسی نقش PSA در پروستات، نحوه عملکرد آزمایش ها و سطوح PSA در مراحل مختلف سرطان می‌پردازد.

چه کسانی ممکن است به سرطان پروستات مبتلا شوند؟

هر فرد دارای پروستات، ممکن است به سرطان پروستات مبتلا شود. پروستات معمولاً در طی هیچ عمل جراحی تایید کننده جنسیتی برداشته نمی شود، زیرا این امر می تواند باعث ایجاد مشکلاتی در دفع ادرار و آسیب عصبی شود.

آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA)

غده پروستات معمولاً به صورت "گردویی شکل" توصیف می شود و در پشت مثانه و جلوی راست روده قرار دارد. این غده مجرای ادراری - لوله ای که ادرار و منی را از بدن خارج می کند - را احاطه کرده است. غده پروستات پروتئینی به نام آنتی ژن اختصاصی پروستات یا PSA می سازد. پروستات یک فرد سالم باید مقدار کمی از PSA را در خون وارد کند.

عوامل موثر بر سطح PSA

برخی بیماری ها و عوارض مرتبط با پروستات می توانند باعث تولید بیش از حد PSA شوند.

این عوارض شامل موارد زیر هستند:

• پروستاتیت. این عارضه، به التهاب و تورم در غده پروستات و نواحی اطراف آن اشاره دارد که معمولا به دلیل عفونت باکتریایی ایجاد می شود. پروستاتیت می تواند بسیار دردناک باشد.
• هایپرپلازی خوش خیم پروستات. این عارضه که بزرگی پروستات نیز نامیده می شود، می تواند باعث شدت و تکرر ادرار و افزایش ادرار در شب، همراه با علائم دیگر شود. این عارضه، سرطان نیست.
• سرطان پروستات. این بیماری هنگامی ایجاد می شود که سلول های بدخیم به طور غیرقابل کنترلی در بافت های پروستات رشد می کنند، غده متورم می شود و نمی تواند به درستی کار کند. در موارد نادر، سرطان پروستات می تواند در دیگر نقاط بدن گسترش یابد. به طور کلی، افزایش سطح PSA نشان دهنده افزایش احتمال ابتلا به سرطان پروستات است.
• عفونت دستگاه ادراری (UTI). بیشتر عفونت های دستگاه ادراری به دلیل وجود باکتری ها ایجاد می شوند. این عفونت ها می توانند در کنار دیگر بیماری ها در پروستات رخ دهند. مطالعه‌ای در سال 2020 انجام شد که نشان داد 34.6 درصد از بیماران مبتلا به سرطان پروستات، UTI را تجربه کرده اند.

مصرف برخی از داروها در واقع به عنوان یک عارضه جانبی می توانند PSA را کاهش دهند. این ممکن است در غربالگری سرطان پروستات و دقت آزمایش سطح PSA اختلال ایجاد کند.

مطالعه‌ای در سال 2010 انجام شد که نشان داد مصرف داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (مانند ناپروکسن و ایبوپروفن)، استاتین‌ها (داروهایی که کلسترول را کاهش می‌دهند) و دیورتیک‌های تیازیدی (داروهای ادرار آوری که به درمان فشار خون بالا کمک می‌کنند) تأثیر قابل‌توجهی بر سطح PSA در صورت مصرف طولانی مدت دارند. 

همچنین فیناستراید و دوتاستراید -داروهایی که معمولا برای درمان ریزش مو با الگوی مردانه و بزرگی پروستات استفاده می‌شوند- باعث کاهش سطح PSA می‌شوند.

برای آشنایی با "بیماری بزرگی پروستات" میتوانید، از سامانه سلامت ایرانیان استفاده کنید.

آزمایش سطح PSA

سطح PSA در خون با یک آزمایش خون ساده قابل بررسی است. یک پرستار، معمولاً از رگ دست با استفاده از سوزن، نمونه خون می گیرد، سپس خون را برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه می فرستادند. آزمایش PSA تنها یک ابزار برای تصمیم گیری در مورد نیاز به انجام آزمایش های بیشتر است. فقط بیوپسی بافت می تواند به طور قطعی سرطان را تشخیص دهد.

برای آشنایی با "آزمایش های سرطان پروستات" میتوانید، از بخش مرجع سرطان پروستات ایران استفاده کنید.

تشخیص خوش‌خیم یا بدخیم بودن سرطان پروستات با بررسی سطح آنتی ژن‌های پروستات

اگر پزشک معتقد باشد که نتایج آزمایش PSA نیاز به بررسی بیشتر دارند، احتمالاً بیوپسی بافت پروستات را به عنوان گام بعدی تجویز خواهد کرد. در طول انجام بیوپسی، پزشک از یک سوزن نازک برای برداشتن نمونه کوچکی از بافت پروستات استفاده می کند تا آن را بررسی کند. این آزمایش می تواند وجود سلول های بدخیم را مشخص کند. ممکن است از روش سونوگرافی و MRI برای هدایت بیوپسی استفاده شود.

نتایجی آزمایش PSA

سطوح بالای PSA در خون می تواند نشان دهنده وجود سرطان پروستات باشد. در آزمایش PSA نمونه خون گرفته می شود و آن را برای بررسی بیشتر به آزمایشگاه منتقل می کنند. نتایج این آزمایش، یکی از موارد زیر را نشان خواهند داد:

• سطح طبیعی: سطح PSA در بیشتر افراد بالغ سالم، کمتر از 4 نانوگرم در میلی لیتر (ng/ml) است.
• سطح مرزی: سطوح PSA از 4 تا 10 نانوگرم در میلی لیتر، مرزی هستند. در مقدار 1 تا 4 احتمال ابتلا به سرطان وجود دارد.
• سطح بالا: اگر سطح PSA بیش از 10 نانوگرم در میلی لیتر باشد، 50 درصد احتمال دارد که فرد مبتلا به سرطان پروستات باشد. در این صورت، پزشک متخصص، احتمالا آزمایش های بیشتری از جمله بیوپسی پروستات را تجویز خواهد کرد.

باید به این نکته توجه شود که سطح PSA به طور طبیعی می تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. فردی با سطوح بالا ممکن است مبتلا به سرطان پروستات نباشد. از سوی دیگر، حدود 15 درصد از افرادی که پس از بیوپسی آزمایش سرطان پروستات آنها مثبت است، سطح PSA کمتر از 4 نانوگرم در میلی لیتر دارند. سرطان پروستات نمی تواند تنها دلیل افزایش سطح PSA باشد.

این نتایج چه چیزی را نشان می دهند؟

سطوح PSA می تواند به دلایل مختلفی غیر از ابتلا به سرطان پروستات بالاتر از سطح پایه باشد. عوامل دیگری که می توانند سطح PSA را افزایش دهند شامل موارد زیر هستند:

• افزایش سن
• انزال به تازگی
• انجام برخی روش های درمانی، از جمله DRE، بیوپسی، یا برخی از بررسی های اورولوژی
• مصرف مکمل تستوسترون
• بزرگ شدن پروستات - به عنوان مثال به دلیل هیپرپلازی خوش خیم پروستات (BPH)
• پروستاتیت، که شامل التهاب و تورم پروستات است

همچنین، افراد دارای اضافه وزن نیز ممکن است میزان PSA کمتری نسبت به دیگر افراد داشته باشند. علاوه بر این، مصرف برخی از داروها می توانند سطح PSA را کاهش دهند، این داروها شامل موارد زیر هستند:

• مهارکننده های 5 آلفا ردوکتاز، که می توانند به درمان BPH کمک کنند
• آسپرین، که برخی افراد به طور منظم آن را به عنوان رقیق کننده خون مصرف می کنند
• استاتین ها که به کنترل سطح کلسترول کمک می کنند
• دیورتیک های تیازیدی، نوعی قرص مدر، که می تواند به کاهش فشار خون بالا کمک کند

برخی از داروهای گیاهی و مکمل ها نیز می توانند سطح PSA را کاهش دهند. پیش از انجام آزمایش باید پزشک را در مورد هرگونه دارو و مکمل مصرفی، مطلع سازید. سطح بالای PSA به تنهایی نشان دهنده ابتلا به سرطان نیست. با این حال، اگر آزمایش DRE نیز وجود تغییراتی را نشان دهد، پزشک انجام بیوپسی را برای دریافت نتیجه دقیق‌تر تجویز خواهد کرد.

PCA3 آزمایش دیگری برای سرطان پروستات است که پزشکان در برخی شرایط از آن استفاده می کنند.

سطح PSA بالا به چه معناست؟

هیچ مقیاس جهانی برای بررسی سطوح PSA وجود ندارد و نتایج معمولاً بر حسب نانوگرم PSA در هر میلی لیتر خون (ng/mL) ارائه می شوند. طبق گفته موسسه ملی سرطان، مقدار 4 نانوگرم در میلی‌لیتر یا پایین‌تر به‌عنوان «سطح طبیعی» در نظر گرفته می شود. نتایج PSA بالاتر به صورت غیر عادی در نظر گرفته می شوند که نشان دهنده نیاز به انجام بیوپسی پروستات است.

با این حال، دانشمندان معتقدند که این روش به طور کامل قابل اعتماد نیست. برخی از افراد با سطح PSA بالاتر، پروستات سالمی دارند و برخی با سطح PSA منظم نیز ممکن است به سرطان مبتلا شوند. به همین دلیل است که آزمایش سطح PSA روش کاملا دقیقی برای تشخیص سرطان پروستات نیست؛ اما می تواند ابزار مهمی باشد.

بررسی منظم سطوح PSA می تواند به مشخص شدن وضعیت کلی بدن کمک کند. افزایش سطوح PSA در طول زمان، می تواند نشان دهنده نیاز به انجام غربالگری بیشتر باشد. در صورت مشکوک بودن به ابتلا به پروستاتیت نیز ممکن است آزمایش مجدد انجام شود. 

در صورت داشتن سابقه ابتلا به سرطان پروستات، انجام آزمایش های منظم سطح PSA می تواند پیشرفت بیماری و پاسخ‌دهی به درمان را مشخص کند.

مرحله بندی سرطان پروستات

مرحله بندی سرطان پروستات به منظور اطلاع از مدت زمان ابتلا به بیماری و کمک به برنامه ریزی برای درمان انجام می شود. مراحل از 1 تا 4 متغیر هستند که اعداد بالاتر نشان دهنده بیماری پیشرفته تر می باشند.

سرطان پروستات، مانند بسیاری از دیگر سرطان‌ها، بر اساس سیستم مرحله‌بندی TMN سرطان (تومور، متاستاز، گره لنفاوی) توصیف می‌شود. این مرحله بندی بر اساس اندازه یا وسعت تومور، تعداد گره های لنفاوی درگیر، و اینکه آیا سرطان به نقاط یا اندام های دور گسترش یافته یا متاستاز کرده است یا خیر، تعیین می شود.

مرحله سرطان بیشتر بر اساس دو عامل تعیین می شود: سطح PSA و مقیاس گلیسون.

نقش PSA در مرحله بندی

سرطان پروستات، باعث بدخیم شدن سلول ها و تکثیر غیرقابل کنترل آنها می شود. این تأثیر می تواند باعث تولید بیش از حد PSA و افزایش سطح PSA در جریان خون شود. با این حال، در برخی از افراد مبتلا به سرطان پروستات، سطح PSA افزایش نمی یابد و در برخی بیماری های غیرسرطانی مانند عفونت پروستات یا بزرگ شدن خوش خیم نیز ممکن است سطح PSA افزایش یابد.

سطح PSA تنها یک عامل مورد استفاده در تعیین مرحله سرطان پروستات است. ابزار تشخیصی دیگر مقیاس گلیسون نام دارد. مقیاس گلیسون میزان تغییر در سلول های پروستات پس از بیوپسی را ارزیابی می کند. در برخی از مراحل پیشرفته سرطان پروستات، گلیسون و PSA اهمیت کمتری خواهند داشت. در صورت بزرگتر بودن تومور از اندازه مشخصی، برای پیش بینی رشد یا بررسی بدخیمی آن، پزشکان به بررسی این اعداد نیازی نخواهند داشت.

تفسیر نتایج آزمایش PSA

در ادامه خلاصه ای از نحوه عملکرد مرحله بندی سرطان پروستات بر اساس سیستم AJCC ذکر شده است. این جدول، علائم رایج در هر مرحله و همچنین سطح PSA در هر مورد را مشخص می کند:

درمان

پزشک در هنگام بررسی اینکه کدام درمان سرطان پروستات مناسب تر است، فاکتورهای متعددی را ارزیابی می کند.

این فاکتورهاعبارتند از:

• شدت سرطان
• امید به زندگی
• تأثیر بر کیفیت زندگی 
• وضعیت سلامتی کلی فرد، و هر گونه عارضه پزشکی موجود
• سابقه انجام درمان های دیگر

در صورتی که سرطان نسبتاً موضعی باشد (محدود به یک ناحیه از پروستات)، می توان آن را با موارد زیر درمان کرد:

• مشاهده و نظارت 
• پروستاتکتومی (برداشتن بخشی یا تمام پروستات)
• پرتودرمانی (استفاده از نوعی اشعه ایکس برای از بین بردن سلول های سرطانی)
• مصرف برخی داروها برای درمان علائم

در صورت گسترش بیشتر سرطان پروستات، پزشک ممکن است هورمون درمانی را نیز تجویز کند. به این درمان محرومیت از آندروژن (ADT) نیز گفته می شود.

ADT می تواند در کاهش یا توقف رشد سرطان بسیار موثر باشد، اما می تواند باعث بروز برخی عوارض جانبی از جمله کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ (ED) و خستگی نیز شود. به علاوه، انجام ADT در برخی از سرطان ها اثربخشی ندارد.

برای بیمارانی که به طور کلی وضعیت سلامتی مناسبی دارند و انتظار می رود درمان آنها اثربخش باشد، انجام جراحی پیشنهاد می شود. با این حال، اگر بیماری گسترده باشد و از پروستات به بافت ها و اندام های دیگر گسترش یافته باشد، انجام جراحی می تواند گزینه ی مناسبی نباشد.

چه کسانی باید تحت غربالگری سرطان پروستات قرار گیرند؟

آزمایش سطح PSA در برخی موارد می تواند نتیجه "مثبت کاذب" برای سرطان پروستات را به همراه داشته باشد. این نتیجه می تواند باعث تجویز روش های تهاجمی اما غیرضروری شود و در افرادی کمتر در معرض قرار دارند، استرس ایجاد کند.

به همین منظور گروهی از پزشکان آمریکا توصیه های زیر را در مورد غربالگری با PSA دارند:

• افراد در سنین 55 تا 69 ساله باید پس از صحبت با پزشک خود تصمیم بگیرند که در چه فواصلی باید غربالگری را انجام دهند
• افراد بالای 70 سال باید با نظر پزشک غربالگری را انجام دهند.

CDC توضیح می دهد که افراد مسن، افراد سیاه پوست و افرادی که سابقه ابتلا به سرطان پروستات در خانواده خود دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این سرطان قرار دارند. بیشتر موارد ابتلا به سرطان پروستات در افراد بالای 65 سال تشخیص داده می شوند.

چشم انداز

سرطان پروستات یکی از شایع ترین انواع سرطان ها است. آمارها در سال 2016-2018 نشان می دهند که حدود 12.5 درصد از آمریکایی ها در طول زندگی خود به این سرطان مبتلا می شوند. برای غربالگری و تشخیص سرطان پروستات می توان از برخی ابزارهای تشخیصی استفاده کرد. این ابزارها شامل آزمایش سطح PSA، بیوپسی بافت پروستات و رادیولوژی است. از این ابزارها همچنین برای نظارت بر پیشرفت بیماری و نحوه واکنش به درمان نیز استفاده می شوند.

سرطان پروستات، پیش آگهی خوبی دارد، حتی با وجود آن که پیش از مراحل پایانی تشخیص داده شود. گزینه های درمانی به سرعت در حال پیشرفت هستند و میزان بقای پنج ساله برای همه انواع سرطان پروستات 97.5 درصد است. با پزشک خود در مورد عوامل خطرساز مرتبط با خود صحبت کنید و درباره مزایا و معایب انجام آزمایش سطح PSA اطلاعات بیشتری کسب کنید.